Saray Koleksiyonundan Çekmece ve Kutular

[WåñTêd_øØ7]

Saray Koleksiyonundan Çekmece ve Kutular

Sandal Ağacı Çekmece, Timur’un torunu Uluğ Bey’e aittir. (1420-1449) 19,5x17,5x31,2 cm

Türk Sanatı’nda çekmece, sandık, sandıkça, mahfaza kutu, divit, kubur, kalemdan adları altında toplanan bir grup eserin en seçkin örneklerinden birçoğu Topkapı Saray Hazinesi'nde bulunmaktadır. Birçok özel koleksiyon ve yurt dışındaki müze veya hazinelerde de benzerleri korunan bu eserlerin içinde, para, kıymetli mücevherler, belgeler, kutsal emanetler, kitaplar, ilaç ve kozmetikler, tılsımlar, buhurlar, hatıra eşyası, satranç-dama, tuvalet, yazı ve dikiş takımları gibi pek çok eşya saklanmıştır. Bunlara ayrıca, sadece önemli bir olayın anısına yapılan kutuları veya içinde çift düello tabancaları saklanan çekmeceleri de ekleyebiliriz.


Ana malzeme olarak altın, gümüş, tombak gibi metallerin yanında, porselen, cam ve necef, yeşim, akik, yıldız taşı, lapis lazuli benzeri taşlar ve ahşap, mukavva, kumaş, deri, fildişi, bağa ve sedef türünden organikler kullanılmıştır. Söz konusu eserlerin bezemelerinde görülen malzeme ve teknikler de geniş bir yelpazeye yayılır.

Yazımızın içeriğini Osmanlı Saray Hazinesi'nden sınırlı sayıda seçtiğimiz örnekler oluşturmakta. Bu örnekler ışığında kutuların malzeme, teknik ve üslup özelliklerine değinip, kime ait olduğu belli olanların sahiplerine dair kısaca bilgi vermek istiyoruz.

Saray'da kullanılmış olup günümüze ulaşamayan pek çok kutu, çekmece vb. eşyanın varlığını arşiv ve hazine defterlerinden öğreniyoruz. Aşağıda bu konuda birkaç örnek bulunmaktadır:

Harem kalfaları arasında "Kutucu Usta" rütbesiyle bazı kadınların görevlendirildiği bilinmektedir. Kutucu Usta, sultanların, kadın efendilerin ve ikballerin giyimine, süslenmelerine bakar, mücevher ve kozmetiklerini sakladıkları kutu ve çekmeceleri muhafaza ederlerdi. Özellikle gelin çeyizlerinde kutular ve çekmeceler, olmazsa olmaz eşyaların başında gelirdi. Bazı çekmecelerde sadece sahibinin bilip açtığı gizli bölmeler bulunurdu.


Abanoz Çekmece, Yavuz Sultan Selim'e (1512-1520) aittir, 25.5x15x14.5 cm, Env. no. T.S.M. 2/3634

Sandal Ağacı Çekmece
Timur'un torunu Uluğ Bey'e (1420-1449) ait çekmece küçük bir sandık biçimindedir ve kulpları, anahtar yeri ve menteşeleri altındır. Kapağın ortasında, madalyon içinde kıvrılmış duran bir ejder motifi ve iki yandaki kartuşlarda sülüs hatla "Essultan el Âzam vel Hakan el Ekrem Aman-üzzaman Uluğ Beg Kürkân" yazısı yer alır. Kapak kenarını çeviren fildişi kakma geometrik desenli bordür, Timurlu mimarisindeki mozaik çini bezemelerini hatırlatır.

Uluğ Bey, Timur'un oğullarından Şahruh'un oğludur. 1394'de Semerkant'ta doğmuş, güçlü bir eğitim görmüş ve çağının birçok bilimini öğrenmiştir. Çalışmalarını astronomi ve matematikte yoğunlaştıran Uluğ Bey, aynı zamanda büyük bir bilim ve sanat koruyucusu idi. Osmanlılarla yakın ilişkiler kuran Uluğ Bey’in oğlu Abdüllatif, Horasanlıların başına geçip babasına isyan etmiş ve 1449’da bu değerli Türk hükümdar ve bilginini öldürtmüştür.

Değerine paha biçilemeyen Uluğ Bey’in çekmecesinin dış yüzeylerinde erişilmez kalitede oyma, bitki motifli yoğun bir bezeme yer alır. Ahşaptan dantel dokur gibi oyulmuş, ince kıvrımlı dallar, çiçek ve yapraklarla bütün yüzeyi kaplayan işçiliğin benzeri Semerkant'ta Timur Han'ın (1336-1405) mezarı Gur-i Amir'in kapı kanadında görülmektedir (Kapı kanadı St. Petersburg Hermitage Müzesi'nde korunmaktadır.)

Firuzeli Ahşap Kutu, Osmanlı, 16. yüzyılın ilk yarısı, 16.5x11x11 cm, Env. no. T.S.M. 2/1850

Çekmecenin içinde küçük bir göz vardır. Bütün iç yüzeyler aynı döneme ait kırmızı zemine gümüş renk çiçek desenli ipekle kaplanmıştır. Gerek dış yüzeylerdeki oyma motifler, gerekse kumaşın deseni, döneminin kitap süsleme repertuarları ve Çin kökenli bazı çizimlerle benzerlik gösterir. Çekmecenin aynı formdaki erken dönem örneklerinden biri Müslüman İspanya'ya aittir ve Gerona Katedrali Hazinesi'nde korunmaktadır. Ahşap iskelet üzerine kabartma, granüle, savatlı ve yaldızlı gümüş levhalarla kaplı olan kutunun kapak kenarını çeviren küfî yazıda, Kurtuba'da Halife II. Hişam için yaptırıldığı yazılıdır (İS 970'ler civarı). Bu formda daha geç bir örnek ise Topkapı Sarayı Müzesi İşlemeler Bölümü’nde 31/268 no. ile kayıtlıdır. Osmanlı Dönemi 16. yüzyılın ikinci yarısına tarihlenen eser, Uluğ Bey çekmecesine yakın boyutlardadır. Ahşap üzerine köpekbalığı derisi ile kaplıdır. Deriye mavi, krem, yeşil, kırmızı ipek ve altın telle hafif kabartmalı zengin çiçek desenleri işlenmiştir. İçi kırmızı ipekle kaplı kutunun menteşeleri ve kilit yeri yine Uluğ Bey'inki gibi altındır. Uluğ Bey'in sandal ağacı çekmecesi üzerinde Timurlu prenslerin adını taşıyan ve günümüze ulaşmış az sayıdaki eserin iç yüzeyini kaplayan kumaşın, nadir Timur dönemi ipek örneklerinden biri olması da ayrı bir önem taşır.
Abanoz Çekmece
Bu çekmece, dikdörtgen küçük bir sandık biçimindedir ve abanozdandır. Kenarları ve üzerindeki motifler fildişindendir. Dış yüzeylerde boyalı fildişi, kemik ve gümüş kakma ile birbirine geçen çokgen motifli dolgulu paftalar yer alır. Bunları çeviren şeritler de fildişidir. Geometrik şemada, çok renkli, ince detaylı bu tarz bezemeyi Memlük Sanatı’nda özellikle cephe mimarisinde ve mihraplarda görmekteyiz.

Yavuz Sultan Selim (1512-1520), İran (1514) ve Mısır (1517) seferlerinden bol ganimetlerle dönmüştü. Aynı zamanda bu seferlerden sonra birçok sanatçıyı da İstanbul'a getirtmişti. Abanoz çekmecenin işçiliği, eserin Mısırlı bir usta tarafından veya ondan esinlenen yerli bir sanatçı tarafından yapılmış olabileceğini düşündürmektedir. Buna karşın H. 911 (1505) tarihli Sultan II. Bayezid için yapılmış bir Kur'an mahfazasındaki benzer yazı ve bezemeler bu tarzın önceden de sevildiğini göstermektedir. (Mahfaza T.İ.E.M. No. 3'e kayıtlıdır.)


Çekmecenin kapak içine yerleştirilmiş fildişi plakada, sülüs hatla kabartma olarak "Bi resm-i hazanet es Sultan bin Sultan Selim Şah bini Bayezid Han ebbedi Saltanatehu" (Sultan Bayezid oğlu Sultan Selim Şah'ın hazinesi için yapılmıştır. Saltanatı ebedî olsun) yazılıdır.

]
Yeşim Mücevher Kutusu, Osmanlı, 1520-30, 15x7.5x8.6 cm, Env. no. T.S.M. 2/2084.

Firuzeli Ahşap Kutu
Dikdörtgen sandık biçimindeki ağaçtan yapılmış kutunun yan yüzleri ve kapağı üzerinde firuze şeritlerle belirlenen geometrik şekiller vardır. Birbirine geçen bu şekillerin zeminleri hafif kabartma altın ve savat işi ile ince dal yaprak çiçek bezemelidir. Firuze şeritler içinde kalan her şeklin içine tek yakut, zümrüt veya firuzeler yerleştirilmiştir. Kutunun kenarları fildişindendir ve iki yanından gümüş zincirler sarkmaktadır. Kapağın iç yüzünde klasik kitap kapları kompozisyonunda şemse, salbek ve köşebentlerden oluşan bir süsleme vardır. İçleri küçük firuze parçacıkları ve altın hafif oyma, rumî, hatayi ve kıvrım dal motiflidir. İran sanatından da izler taşıyan, çok ince detaylarla altın zemine işlenmiş siyah savat kontrastlar, girift bitkisel desenler, kutunun üst düzey birisi için yapılmış olduğuna işaret etmektedir. Kutunun içinde daha geç döneme ait, silindir biçimli camdan, iki başı gümüş bir Sakal-ı Şerif Mahfazası, cam mahfazayı sarmak için farklı cinslerden kumaş parçaları ve damgalı kırmızı bir mum yer almaktadır.

Fildişi Kozmetik Çekmecesi, Osmanlı, 18. yy. ikinci yarısı, 21.5x18x15.5 cm, Env. no. T.S.M. 2/3413.

Üst Bölme

Alt bölme.
Yeşim Mücevher Kutusu
Dikdörtgen biçimli bu kutu koyu yeşil yeşimden yapılmıştır. Üstte sürgülü bir kapağı vardır. Bütün dış yüzleri çiçek biçiminde altın yuvalı tek yakut ve firuzelerle süslüdür. Aralara küçük altın noktalar serpiştirilmiştir. Kapak çengeli, menteşe ve köşebentler altın zemine savatla ince kıvrım dallı firuze ve yakutlarla bezelidir. Kutunun alt çemberleri, tabanı ve ejder başı biçimindeki dört ayağı altın yaldızlı gümüştür. 1520-30 yıllarına tarihleyebileceğimiz eserin hemen hemen aynı boyutlarda ve özelliklerde bir benzeri Topkapı Saray Hazinesi'ne 2/2085 no. ile kayıtlıdır. Her iki eserde de geç Timur ve erken Safevi dönemi kuyumculuğunun etkileri görülür.

Gümüş Mücevher Çekmecesi, Avrupa-Osmanlı(?) 18. yüzyıl, 21.5x12.5x11.5 cm, Env. no. T.S.M. 2/2109